रौप्यमहोत्सवी वर्ष

भाषा आणि जीवन अंक : हिवाळा २००७	भाषा आणि जीवन अंक : उन्हाळा २००७	भाषा आणि जीवन अंक : पावसाळा २००७
भाषा आणि जीवन अंक : दिवाळी २००७

(छोट्या प्रतिमेवर क्लिक करून मोठी प्रतिमा पाहा.)

भाषा आणि जीवन: हिवाळा २००७
मुखपृष्ठाविषयी :
'भाषा आणि जीवनच्या रौप्यमहोत्सवी वर्षातील अंकांच्या रौप्यमहोत्सवी वर्षातील (व नंतरच्याही) अंकांच्या मुखपृष्ठांवर महत्त्वाच्या भाषाअभ्यासकांना सादर करीत आहोत. सुरुवात मराठीपासून -- मोरो केशव दामल्यांपासून.
मोरो केशव दामले (१८६८ - १९१३) हे कवी केशवसुतांचे धाकटे बंधून. बी. ए. (तर्कशास्त्र) व एम.ए. (तत्त्वज्ञान व इतिहास). ते उज्जयिनीच्या माधव महाविद्यालयात प्रोफेसर व नागपूरच्या नील सिटी हायस्कूलचे प्राचार्य होते. सुटीत पुण्याला जात असताना अपघातात मृत्यू.
'न्यायशास्त्र-निगमन' व 'न्यायशास्त्र-विगमन' हे दोन ग्रंथ. एडमंड बर्कच्या भाषणांचा मराठी अनुवाद. सुमारे १००० पृष्ठांचा 'शास्त्रीय मराठी व्याकरण' (१९११) हा ग्रंध. मराठी व्याकरणावर असे काम दामल्यांपूर्वी कुणी केले नाही. त्यांच्यानंतरही नाही.

अनुक्रमणिका
संपादकीय/संक्षिप्त रूपे : भाषिक काटकसर आणि सर्जकता/ मृणालिनी शहा/प्र.ना. परांजपे
भाषा, कथा, संस्कृती/तुका बैसला विमानीं/ विश्वनाथ खैरे
विभक्तिविचार : शास्त्राची कार्यपद्धती/ कृष्ण श्री. अर्जुनवाडकर
व्याकरण आणि अर्थ : आधुनिक भाषावैज्ञानिक दृष्टिकोन/ मिलिंद मालशे
ब्राह्मणी भाषा / ब्रह्मानंद देशपांडे
वऱ्हाडी आणि अहिराणी बोलींतील समानार्थी म्हणी/ वासुदेव सोमाजी वले
ज्याची त्याची प्रचीती/ तेलुगु-मराठी शब्दयोजन/ माणिक धनपलवार
दखलपात्र : तुम्हीच सांगा/ मंगला गोडबोले
दखलपात्र : माझा वन बीएचके फ्लॅट/ वि.आ. बुवा
दखलपात्र : भाषेची श्रृंगापत्ती/मंजिरी धोडपकर/ अनु. सुप्रिया सहस्रबुद्धे
दखलपात्र : विषमतेच्या समस्येचे खरे मूळ/ क्लॅरेन्स मलोनी/ अनु. सुप्रिया सहस्रबुद्धे
पुस्तक-परीक्षणे :
१. 'मराठीची कैफियत'/ सुभाष भेंडे
२. भाषाशिक्षणाचा व्यापक विचार/ उमाकांत रा. कामत
३. अमराठी विद्यार्थ्यांसाठी 'पाठ्यपुस्तक'!/ यास्मिन शेख
४. सिंधी कथांचा रोचक अनुवाद/ न.म. जोशी
५. संशोधकांचा वाटाड्या/ विजया चौधरी



भाषा आणि जीवन अंक : उन्हाळा २००७
मुखपृष्ठाविषयी
या अंकाच्या मुखपृष्ठासाठी पाणिनीची निवड केली आहे. तो संस्कृतचा आज्ञ व्याकरणकार. 'अष्टाध्यायी'च्या रचनेतील प्रगल्भता, परिपूर्णता, अल्पाक्षरता इ. वैशिष्ट्यांमुळे आधुनिक भाषा-वैज्ञानिकही चकित होतात. त्याच्या काळाबद्दल एकमत नसले तरी तो इसवी सन पूर्व पाचव्या शतकात होऊन गेला असे बहुसंख्य अभ्यासक मानतात. पाकिस्तानातील शलातुर (आताचे लाहुर) ह्या अटकेजवळील गावात त्याचा जन्म झाला. उच्चारशास्त्र, वर्णमाला, शब्दघटना यांच्या संबंधीचे शास्त्रीय सिद्धांत त्याने मांडले.
त्याच्या व्याकरणाचे चार भाग आहेत :
(१) शिवसूत्रे (स्वनिम विचार)
(२) अष्टाध्यायी (रूपिम विचार)
(३) धातुपाठ (धातू व त्यांचे वर्ग)
(४) गणपाठ (नामांची मूळ रूपे व त्यांचे वर्ग)
यांपैकी 'अष्टाध्यायी' हे व्याकरणाचे केंद्र आहे. धातू व नामांचे मूळ रूपे यांपासून शब्द तयार करण्याचे नियम (सूत्रे) त्यात दिली आहेत. पाणिनी व त्याचे भाष्यकार पतंजली, कात्यायन व भर्तृहरी यांचा २०व्या शतकातील फेर्दिनांद द सोस्यूरपासून नोअम चॉम्स्कीपर्यंतच्या अनेक भाषावैज्ञानिकांवर प्रभाव दिसून येतो.

अनुक्रमणिका
संपादकीय/भाषेचे भवितव्य : /प्र.ना. परांजपे
आदरांजली/ विद्याव्रती डॉ. वा.के. लेले/ कल्याण काळे
भाषा,कथा, संस्कृती/ नवी भारतविद्या : एक प्रात्यक्षिक/ विश्वनाथ खैरे
भाषा-शिक्षणाचा मूलगामी विचार/ रमेश पानसे
'आरे भाषा निघंटुवु' : एक परिचय/ माणिक धनपलवार
माध्यमे भाषा(ही) घडवू शकतात/ उज्ज्वला बर्वे
ज्याची त्याची प्रचीती
१. बांधू शब्दार्थांच्या गाठी/ विद्यागौरी टिळक
२. आर्याचा भाषाविकास/ जयश्री काटीकर
दखलपात्र
१. भाषावार प्रांतरचना आणि राष्ट्रीय एकात्मता/ रामचंद्र गुहा/अनु. २. सुप्रिया सहस्रबुद्धे
३. मराठीचा पुळका आणि विळखा/ जयदेव डोळे
४. मागचं-पुढचं/ प्रशांत परदेशी
प्रतिकाराचे सौंदर्यशास्त्र / आनंद जोशी
पुस्तक परीक्षणे
१. 'शब्दानुबंध/ सुमन बेलवलकर
२. भाषाशिक्षणातील मर्मदृष्टी/ नीलिमा गुंडी
३. सांस्कृतिक इतिहासाची प्राथमिक सामग्री/ आशा मुंडले
४. 'संस्कृत साहित्य परिचय'/ सरोजा भाटे
५. रसरशीत अनुभव देणाऱ्या कविता/ विजया चौधरी


भाषा आणि जीवन: पावसाळा २००७
मुखपृष्टाविषयी
या अंकाच्या मुखपृष्टासाठी फेर्दिना द सोस्यूर (१८५७-१९१३) या प्रज्ञावान भाषावैज्ञानिकाची निवड केली आहे. जिनिव्हा विज्ञापीठात त्यांनी दिलेल्या व्याख्यानाची टिपणे एकत्र करून त्यांच्या विज्ञार्थी-सहकाऱ्यांनी त्यांच्या मृत्यूनंतर 'कोर्स द लिंग्विस्टिक जनराल' हे पुस्तक १९१६ मध्ये प्रसिद्ध केले. त्यामुळे ऐतिहासिक व तुलनात्मक भाषाशास्त्रात सीमित झालेला भाषाभ्यास आधुनिक भाषाविज्ञानात उत्क्रांत झाला. त्या पुस्तकातील मर्मदृष्टीमुळे चिन्ह मीमांसेला चालना मिळाली आणि मानव्यविज्ञा व सामाजिक शास्त्रांतील संरचनावादाची पायाभरणी झाली.
सोस्यूर यांचा जन्म जिनिव्हा येथील एका बुद्धिमंतांच्या घराण्यात झाला. त्यांचे वडील निसर्गशास्त्रज्ञ होते. लॅटिन, ग्रीक, संस्कृत, जर्मन, फ्रेंच इ. भाषांचा जिनिव्हा येथे अभ्यास केल्यावर वयाच्या १९व्या वर्षी त्यांनी लाइप्झिग विद्यापीठात पदवी-अभ्यासक्रमासाठी प्रवेश केला. एकविसाव्या वर्षी बर्लिन विद्यापीठात एक वर्ष अभ्यास करून त्यांनी 'इंडो-युरोपीय' भाषांतील काही आदिम स्वरप्रणालीवरील प्रबंध' हे पुस्तक लिहिले. १८८०मध्ये ते लाइप्झिगला परतले व तेथे त्यांना डॉक्टरेट मिळाली. १८८० ते ९१ ही अकरा वर्षे त्यांनी पॅरिसमध्ये अध्यापन केले. पुढची बावीस वर्षे त्यांनी जिनिव्हात अध्यापन केले. भाषाविज्ञानाचे अध्यापन त्यांनी १९०६ ते १३ अशी एकूण सात वर्षे केले.

संपादकीय/ वाचन : एक भाषिक कौशल्य / नीलिमा गुंडी
भाषा-कथा-संस्कृती/ भाषा वेगळ्या झाल्या कशा ?/ विश्वनाथ खैरे
व्यूहभाषा/ द. भि कुलकर्णी
दीनानाथ : शब्द, रूप, अर्थ/ दा. ल. अडोणी
ज्याची त्याची प्रचीती
१. रुचेची ना, पटेची ना !/ प्र.ना. परांजपे
२. विद्वत्ता इवल्यांची/ शरदिनी मोहिते
पुस्तकपरीक्षणे
१. कॉलिंगवुडवर लादलेला मराठी अवतार/ प्रशांत बागड
२. अनुवादही नाही, रूपान्तरही नाही !/ मृणालिनी गडकरी
३. परिघाचा विस्तार करणारा काव्यानुवाद/जया परांजपे
४. कथनाच्या सीमारेषांवरील साहस/ हरिश्चंद्र थोरात
५. तंजावर-महाराष्ट्र अनुबंधाचा पांडित्यपूर्ण मागोवा
६. वृत्तिगांभीर्याचा अभाव/ विद्यागौरी टिळक
७. यंत्रालय ज्ञानकोशाची निर्मिती/ सदाशिव देव
पारितोषिक विजेते नियतकालिक/ विजया चौधरी
दखलयोग्य/ विंदा दीडदा/ अशोक बालगुडे
चर्चावृत्त/ विज्ञानांची मराठी : किती पुढे? किती मागे? /विजया चौधरी
शंका.../ मराठी उच्चारण आणि देवनागरी लिपी/ राजीव नाईक


भाषा आणि जीवन अंक : दिवाळी २००७
मुखपृष्ठाविषयी : ऍव्हरम नोअम चॉम्स्की (जन्म : ७, डिसेंबर, १९२८)
या अंकाच्या मुखपृष्ठासाठी नोअम चॉम्स्की या नामवंत भाषावैज्ञानिक विचारवंताची निवड केली आहे. संरचनावादी भाषाविज्ञान व वर्तनवादी मनोविज्ञान यांचे त्यांनी प्रभावी खंडन केले. निर्देशनात्मक (जनरेटिव्ह) व्याकरणाच्या सिद्धांताची सांगोपांग मांडणी केली. भाषा, मानवी मन व मानवी ज्ञान यांच्यातील परस्परसंबंधाविषयीचे एक वेगळे तत्त्वज्ञानात्मक आकलन त्यांनी सादर केले. अमेरिकेचे साम्राज्यवादी परराष्ट्रविषयके धोरण व रशियातील कम्युनिस्ट हुकूमशाही यांचे ते कडवे टीकाकार असून व्यक्तिस्वातंत्र्य व लोकशाहीचे खंदे पुरस्कर्ते आहेत. भाषाविज्ञान, मनोविज्ञान, तत्त्वज्ञान, राजकारण-समीक्षा व ज्ञानप्रक्रियांचा अभ्यास करणारी -- कॉग्निटिव्ह -- विज्ञाने अशा अनेक क्षेत्रांत त्यांची बुद्धी, वाणी व लेखणी संचार करते. चॉम्स्कींनी पेन्सिल्वेनिया विद्यापीठाची पीएच.डी मिळवून १९५५मध्ये एम.आय.टी.मध्ये अध्यापन व संशोधनास सुरवात केली. अजूनही ते तेथेच काम करतात. आतापर्यंत त्यांची ७५हून अधिक पुस्तके व एक हजाराहून अधिक लेख प्रसिद्ध झाले आहेत.

आदरांजली/श्री.पु. भागवत /सरोजिनी वैद्य/ गं.ना. जोगळेकर/ वासू देशपांडे/ माधवी आपटे
भाषा-कथा-संस्कृती/ संस्कृत आणि प्राकृत/ विश्वनाथ खैरे
भाषिक प्रतिभा/ द. भि. कुलकर्णी
गुजरातीमधील भाषाविज्ञानाची सद्यस्थिती/ अरविंद भांडारी
पं. कवीश्वरांचे मराठीतील छंदचिन्हांबद्दलचे आक्षेप/ शुभांगी पातुरकर
'करत' आणि 'करताना'/ सुमन बेलवलकर
वैद्यकीय ज्ञान आणि समाजाचे प्रबोधन/ ह.वि. सरदेसाई
हस्ताक्षराच्या गमतीजमती/ कविता भालेराव
ऊंझा-जोडणी/ बळवंत पटेल
दखलयोग्य : राज्यात घडताहेत
ज्याची त्याची प्रचीती : भाषाशिक्षकांसाठी कार्यशाळा--एक अनुभव/ नीलिमा गुंडी
पुस्तक परीक्षणे
१. भाषाविज्ञानाचे स्वाध्यायपुस्तक/ श्रीधर बा. गोखले
२. सदोष तरीही उपयुक्त/ सोनल कुलकर्णी-जोशी